Sabah Rüzgârı / Enelhak

İslam tasavvufunda ilk kez Enelhak (Ben Tanrıyım) diyen Hallacı Mansur (858-952), sapkın ilan edildiğinden, yaşadığı toplumun yöneticileri ve ortodoks din bilginlerince af dilemesi için ağır işkencelerden geçirilmiş, doğru yola dönmeyince de öldürülmüştür.

Reha Çamuroğlu'nun Sabah Rüzgârı adlı kitabı, Hallacı Mansur'dan yüzyıllar sonra, bir kez daha aynı noktaya (enelhak) gelen, derisi yüzüldüğü halde doğru bildiği yoldan dönmeyen Nesimî'yi konu edinir. Ancak kitap, hakkında pek fazla bilgi bulunmayan Nesimî'nin yaşamöyküsünden çok, onu ölümü pahasına vazgeçmediği enelhak noktasına getiren düşünsel süreci, temelde, ortodoks İslam ile heterodoks Hurufîlik (Harfçilik) arasındaki ilişki ve çatışmayı irdeler.

Reha Çamuroğlu'nun İsmail adlı romanında da izleri görülen Hurufîlik, çoğu zaman bir din ya da mezhep olarak da nitelenir. Başlangıcı MÖ 500'lü yıllarda yaşayan Pitagoras'a kadar uzanan, daha sonra Yahudi kabalacılığıyla devam eden bu akım, Müslümanlıkta da kendini gösterir. Hz. Muhammed ve Hz. Ali, Kuran'ın bazı ayetlerinin başında, tek başına yer alan harflerin anlamını çözmeye, bunlara yorum getirmeye çalışırlar. Kuran'ı, harflerden başlayarak yorumlama çabasının ilk temsilcisi, Türklerin İslamı kabulünde de çok önemli rol oynamış olan Hallacı Mansur'dur. Hurufîliğin kurucusu olarak kabul edilen İranlı sufî Şihabeddin Fazlullah Esterabadî (1339-1394) ise, Kuran'ın düz olarak okunduğunda taşıdığı anlamı yeterli bulmayıp harf ve rakamlarda saklı olan derin iç anlamları açığa çıkarma çabasını sistemli bir hale getirir. Bu şekliyle de Hurufîlik, tıpkı öncüllerinde olduğu gibi, kanlı bir şekilde cezalandırılıp yasadışına itilir.

Reha Çamuroğlu'nun inancın baskıcı bir yönteme dönüşümünü ve bu süreçte kentlerin rolünü irdelediği Tarih, Heterodoksi ve Babaîlerde de belirttiği gibi, yazı, kentlerde cisimlenen iktidarın sürdürülmesi için vazgeçilmez bir araçtır. Tam da kentin göbeğinde ortaya çıkan Hurufîlik, yazılı olanın (Kuran) iktidar seçkinleri tarafından sunulan anlamlarına, dolayısıyla da iktidara karşı bir akım halini alır. O zamana kadar esas olarak kırsal yörelerde ve göçebe Türkmenler arasında yaygın olan heterodoks düşünce ve hareket, ilk kez Hurufîlikle birlikte kentlere girer ve önemli bir güç haline gelir. Bu gelişme, ortodoksinin, bazı cılız muhalif girişimler bir yana, yazı aracılığıyla kontrol ettiği düzeni sarsmaya başlar.

Kentli karakteri nedeniyle XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hızla büyüyen Hurufîlik, Horasan, İran ve Mezopotamya'dan, Anadolu'ya ve Osmanlı İmparatorluğunun Avrupa'daki topraklarına kadar (Edirne) yayılır. Diğer heterodoks inançlardan daha tehlikeli sayılarak sapkın ilan edilir ve çeşitli zamanlarda binlerce Hurufî, varlık gösterdikleri ülkelerde işkenceyle öldürülür; cesetleri yakılır.

Reha Çamuroğlu Sabah Rüzgârı'nda, tarihsel gelişiminden başka, Hurufîliğin, İslamın gerek ortodoks gerek heterodoks yorumlarından hangi noktalarda ayrıldığını, kendisini tanrı ilan eden Fazlullah'ın öldürüldükten sonra dağılan müritlerinin yaydığı Hurufîliğin Alevî-Bektaşî düşüncesi üzerindeki etkilerini de ayrıntılarıyla anlatır. Seyid Nesimî, İmadeddin Nesimî, Seyid, Ömer İmadeddin Nesimî, Nesimî, Nesimî Amidî gibi adlarla da anılan, doğum ve ölüm tarihleri kesin olarak bilinmeyen (1339/1344-1418) Nesimî, Fazlullah yaşarken onun en yakın yoldaşı, ölümünden sonra da halifelerinden biri olmuştur. Biri Farsça, diğeri Türkçe olmak üzere iki divanı vardır. Şiirlerinden anlaşıldığı kadarıyla İran, Azerbaycan, Irak ve Suriye'de bulunmuştur.

Nesimî'nin yaşadığı dönemde İslam dünyasına koyu bir ortodoksi egemendir. Güneyde Mısır Memlukları, doğuda ceberut Timuroğulları hüküm sürmektedir. Bu topraklarda İslam heterodoksisi baskı ve takiyeye maruz kalır. Anadolu'da henüz Fetret Devrini yaşayan Osmanlı Devletinde ise göreli bir serbestlik, dolayısıyla da açıklık vardır. Anadolu'nun pek çok ilini gezen Nesimî'nin çok sayıda mürit yetiştirdiği sanılmaktadır. 1418'de Halep'e gelen Nesimî, enelhak düşüncesi nedeniyle imansız ilan edilir. Hakkındaki suçlamaları reddetse de derisinin yüzülüp ölüsünün Halep''te yedi gün boyunca teşhir edildikten sonra vücudunun parçalanmasına ve her bir parçanın inançlarını bozduğu beyliklere gönderilmesine karar verilir. Kararın uygulanması, umulanın aksine, Nesimî'yi Hz. Ali, Hüseyin ve Hallacı Mansur gibi, heterodoks İslam düşüncesinin tahakküme karşı direniş sembollerinden biri haline getirir. Onun efsaneleşen yaşamı ve ölümü Anadolu heterodoksisi ile Azerbaycan'ı derinden etkiler. Alevî-Bektaşî ortamı, Nesimî'nin yaşamını ve mücadelesini nefeslerle, kulaktan kulağa aktararak yaşatır. Şiirleri, Azerî kültür ve edebiyatının biçimlenmesinde önemli rol oynar.

Sabah Rüzgârı, bu noktadan başlayıp derisi yüzülerek cezalandırılma anında bile Enelhak demekten vazgeçmeyen Nesimî'nin düşünce dünyasını anlamaya yönelir. Yazar, diğer dinlerde de yaşanan ortodoksi ile heterodoksi arasındaki çatışmanın kökeninde Tanrı kavramını tanımlamadaki farklılığın yattığını savunur. Reha Çamuroğlu'na göre, bütün ortodoks dinler, sahip çıktıkları Tanrı kavramıyla korkunun egemen olduğu sembolik bir yapı kurarlar. Bu yapıda korkunun Tanrısı, günah ve tövbelere dayalı olarak tek biçimci, fetihçi (erkek) ve çoğunluğa dayalı kendi evrenini yeniden üretir. Tarihte ilk kez Hinduizmde kendini gösteren bütün heterodoks inançların Tanrı anlayışı ise, ortodoks anlayışın zıddı olarak evrenseldir. Bu yanıyla İslam heterodoksisi, tasavvuftan da farklılaşır. İslam heterodoksisinin genel bir özelliği, Ali yanlısı oluşudur ki, dünyevî iktidarlardan uzak duruşunun temelinde bu nokta kilit bir anlam taşır. Hz. Ali, Hz. Muhammed'in ölümünün hemen ardından göreve gelen halifelerden Ebubekir, Ömer ve Osman'ın İslamı aynı zamanda bir dünya düzeni ya da bir devlet olarak yerleştirme çabalarının tersine bir eğilim içindedir. Hz. Ali, İslamın öncelikli olarak bulunduğu yerde kalıcılaşmasını savunur. Bu yüzden de İslamın iç çatışmaları, üç halifenin ölümünün ardından, açıkça zor yöntemiyle çözümlenebilir bir noktaya gelir.

Bir yanda, Hz. Muhammed'in hayatta kalışında en büyük paya sahip olan ve hayatı boyunca hiç puta tapmamış ilk erkek Müslüman, dünyevî nimetler ve iktidara kayıtsız davranan son halife olarak Ali vardır. Öte yanda ise yeni dine şiddetle karşı çıkıp Muhammed'i defalarca öldürmeye çalışmış ve sonunda korkusundan Müslüman olmuş Ebu Süfyan'ın güce tapan oğlu Muaviye. Ali, İslam için bir dünya oluşturmak isterken, Muaviye Dünya için İslamı savunur. Ali-Muaviye çatışmasında Ali, var olan insanı olduğu gibi kabul etmek yerine onu değiştirmeyi tercih ederken, Muaviye, var olan insanı olduğu gibi kabul edip taraftarlarını zengin ve güçlü kılarak onun dünyevî üstünlüğünü sağlamayı tercih eder.

İslam heterodoksisinin toplumsal-siyasal temelleri, dünyevî iktidarlara mesafeli duruş; düzenleme, yönetme ve yargıya, özellikle de bunların dünyevî ya da dünyadan kalkan anlamlarına güvensizlik; ölçülebilir, alınır satılır değerlere duyulan horgörü olarak biçimlenir. İslam heterodoksisi, sonuna kadar koruduğu bu tutumuyla, Ali yanlısı olarak doğup daha sonra ortodoks hale gelen diğer Ali yanlılarından da (Şiîlik) yolunu ayırır.

İslam tasavvufunda ilk kez Enelhak (Ben Tanrıyım) diyen Hallacı Mansur (858-952), sapkın ilan edildiğinden, yaşadığı toplumun yöneticileri ve ortodoks din bilginlerince af dilemesi için ağır işkencelerden geçirilmiş, doğru yola dönmeyince de öldürülmüştür.

Reha Çamuroğlu'nun Sabah Rüzgârı adlı kitabı, Hallacı Mansur'dan yüzyıllar sonra, bir kez daha aynı noktaya (enelhak) gelen, derisi yüzüldüğü halde doğru bildiği yoldan dönmeyen Nesimî'yi konu edinir. Ancak kitap, hakkında pek fazla bilgi bulunmayan Nesimî'nin yaşamöyküsünden çok, onu ölümü pahasına vazgeçmediği enelhak noktasına getiren düşünsel süreci, temelde, ortodoks İslam ile heterodoks Hurufîlik (Harfçilik) arasındaki ilişki ve çatışmayı irdeler.

Reha Çamuroğlu'nun İsmail adlı romanında da izleri görülen Hurufîlik, çoğu zaman bir din ya da mezhep olarak da nitelenir. Başlangıcı MÖ 500'lü yıllarda yaşayan Pitagoras'a kadar uzanan, daha sonra Yahudi kabalacılığıyla devam eden bu akım, Müslümanlıkta da kendini gösterir. Hz. Muhammed ve Hz. Ali, Kuran'ın bazı ayetlerinin başında, tek başına yer alan harflerin anlamını çözmeye, bunlara yorum getirmeye çalışırlar. Kuran'ı, harflerden başlayarak yorumlama çabasının ilk temsilcisi, Türklerin İslamı kabulünde de çok önemli rol oynamış olan Hallacı Mansur'dur. Hurufîliğin kurucusu olarak kabul edilen İranlı sufî Şihabeddin Fazlullah Esterabadî (1339-1394) ise, Kuran'ın düz olarak okunduğunda taşıdığı anlamı yeterli b... tümünü göster