Dinler Tarihi

Yezîdîlik, İslam kaynaklarının çoğunda, XII. Yüzyılda yaşamış olan mutasavvıf şeyh Adî b. Müsâfir’i takip edenler tarafından kurulmuş ve Yezîd b. Muâviye’nin insanüstü bir varlık olduğu esasına dayanan İslam kaynaklı senkretik bir mezhep veya akım olarak tanımlanmaktadır. Her şeyden önce ortaya çıkışı İslam toplumunda olsa bile, günümüzdeki Yezîdîliğin İslam kaynaklı olma ihtimali oldukça zayıf görülmektedir. Zira günümüzde hiçbir Yezîdî kendisini Müslüman olarak tanımlamamaktadır. Diğer taraftan Yezîdîlerin Kuran-ı Kerim’den ayrı iki kutsal kitaba ve Hz. Muhammed’den ayrı bir peygambere inanması, Kabe’den ayrı bir hac merkezlerinin bulunması, Yezîdîliğin farklı bir dini grup olduğu düşüncesini kuvvetlendirmektedir. Bu manada Yezîdîliğin, tarihi süreç içerisinde eski putperest inanç ve uygulamaların İslam’ın yanı sıra Yahudilik, Hıristiyanlık gibi dinlerin de bir takım prensiplerini içine alarak, kendisine mahsus dinsel bir statüye dönüştüğünü söyleyenler de bulunmaktadır.
Yezîdî isminin kaynağı hakkında birbirinden farklı bazı görüşler ileri sürülmüştür. Bu görüşlerden yaygın olanı Emevîlerin birinci halifesi Muâviye’nin oğlu Yezîd’in isminden geldiğini belirten görüştür. Bu görüş ve diğerleri Yezîdî dışındakiler tarafından ortaya atılmaktadır. Yezîdîler kendi isimlerinin kaynağının Tanrıya tapan anlamındaki Ezidi, İzidî (İzdî)’den veya yaratana mensup anlamındaki Ezdai’den geldiğini belirtmektedirler. Bu, bariz olarak ölüye verilen “…Ey ölü kişi!(Mürşit kişi!) Gelecektir üzerine Münker ve Nekir melekleri! Sana soracaklar: hangi dindensin? Sen, de ki ben Ezidiyim (Yezîdîyim)…” şeklindeki telkin ifadelerinde görülmektedir.
Zaman ve mekân ile sınırlı olmayan, bütün her şeyi yaratan bir tek Tanrı inancına sahip olan Yezîdîler, yanlış olarak Şeytana Tapanlar olarak isimlendirilmişlerdir. Bunun sebebi, Yezîdîlerin inançlarında Allah tarafından affedilen yeryüzüne inmiş melek (Melek Tâvûs) kültünün önemli bir yer tutmasıdır. Bu durum Yezîdîlerin kelime-i şehâdetlerinde, “Lâ ilâhe illallah, Emin Cebrâil Habibullah (Allah’tan başka ilâh yoktur, Emin Cebrâil (Melek Tâvûs) Allah’ın sevgili meleğidir.)” şeklinde yer almaktadır. Yezîdî inanç esaslarında melek ve peygamber inançları iç içe bulunmaktadır. Yezîdî inancına göre Melek Tâvûs hiçbir şey yokken vardır ve Tanrı’nın izniyle Yezîdîlere yol göstermek için Tanrı’nın katından yeryüzüne insan şekline bürünmüş olarak gelir. Bunun yanı sıra Tanrı haftanın her bir gününde ayrı bir melek yaratmış ve bunlar Yezîdîlikte önemli olan şahsiyetlerle temsil edilmiştir. Diğer taraftan Kitab-ı Cilve ve Mushaf-ı Reş’te Adem, Şit, Nuh, Yunus, İsa ve Hasiye peygamber olarak zikredilmektedir. Yezîdîliğin Kitab-ı Cilve (Vahiy/Tecelli Kitabı) ve Mushaf-ı Reş (Kara Kitap) isimli asılları Kürtçe olan iki kutsal kitapları vardır. Şeyh Adî b. Müsâfir’e Melek Tâvûs tarafından vahyedildiğine inanılan Kitâb el-Cilve sekiz sayfa ve 109 satır; evrenin yaratılışının anlatıldığı Mushaf-ı Reş ise 12 sayfa 152 satırdır. Yezîdîliğin inanç esasları arasında ahirete inanmanın yanı sıra tenasüh inancı da yer almaktadır. Tenasüh inancı Kitab-ı Cilve’de şöyle izah edilmektedir: “Eğer istersem öldürdüğüm kimseyi, ruhların tenasühü yolu ile bu dünyaya bir, iki veya üç defa gönderirim”. Buradan hareketle, Yezîdîlerin ahiret inancını farklı yorumladıklarını söylemek mümkündür.
Yezîdîlikte namaz ismi verilen günlük ibadet güneş doğarken ve batarken olmak üzere günde iki kez yapılır. İbadet öncesi ellerin yıkanması gerekir. Günlük ibadeti toplu olarak yerine getirme mecburiyeti olmadığından mabette yapılma mecburiyeti yoktur. Oruç ibadeti, aralık ayının ilk salı, çarşamba ve perşembe günlerinde yerine getirilir. Akil-baliğ olan her Yezîdî’ye farz olan oruç esnasında, sabahtan akşama kadar herhangi bir şey yiyip içmek ve cinsel ilişkide bulunmak yasaktır. Din adamları ise diğer Yezîdîlerden farklı olarak, seksen gün oruç tutarlar. Hac ibadetini 15-20 Eylül tarihleri arasında gerçekleştiren Yezîdîlerin hac merkezleri Adî b. Müsâfir’in kabrinin bulunduğu Musul yakınlarındaki Laleş’tir. Yezîdîlikte yeni doğan bir çocuğun Laleş’te din adamı nezaretinde Kaniya Suppi adı verilen kutsal suda vaftiz edilmesi dini pratikler arasındadır. Yezîdîlikteki önemli dini uygulamalardan bir tanesi de tunçtan yapılan ve Sancak (Sincak/Sencik) ismi verilen Melek Tavus heykeline tapınılmasıdır. Yezîdîler Sancak’ı, Melek Tavus’un kendisi değil sembolü ve gölgesi olarak görürler.
Yukarıda belirttiğimiz inanç ve ibadetlerin yanı sıra Yezîdîlikte uyulması gereken bir takım yasaklar da bulunmaktadır. Çoğunluğu Mushaf-ı Reş’te belirtilen bu yasakların bazıları şunlardır: Yezîdî olmayan birisine din sırlarını açıklamak; başka bir dine girmek; şeytanın ismini veya onun adını çağrıştıran kaykan (ip), şat (sel), şer (fenalık), mel’un, la’ne gibi isimleri söylemek; koyu mavi renkte elbise giymek; oturarak elbise giymek; ayakta küçük abdest bozmak; şeytanın bulunduğu yer olduğu düşünülerek tuvalete ve hamama girmek; bıyıkları tamamen kesmek; başkalarına ait olan tarak ve tıraş malzemesini kullanmak; yabani hayvanları evcilleştirip beslemek; Yezîdîlerin dışındakilerden kız alıp vermek; nisan ayının ilk çarşamba günü iş yapmak; zina etmek; yalan yere şahitlik etmek; hırsızlık yapmak; marul, fasulye, bakla, kabak, lahana, horoz, balık, geyik, tavşan ve koyun eti yemek.
Yezîdîlikte sosyal tabakalaşma din adamları ve müritler şeklinde kesin olarak ayrılmıştır. Din adamları belli ailelerden gelir ve yerine getirdikleri belli sorumluluklara göre, Emir, Baba, şeyh, Fakir, Koçek, Kaval, Peşimam, Baba Gevân, ve Baba Çavuş şeklinde isimlendirilirler. Müritler ise din adamları sınıfı dışında olan Yezîdîlerdir. Yezîdî toplumunda din adamı sınıfı ile müritler arasında evlenme yasağı bulunmaktadır. Bu yasak bazı tabakada bulunan din adamları arasında da geçerlidir.